Tomasz Stańko
Trębacz, kompozytor, lider. Prekursor free jazzu w Europie
Jego trąbka brzmiała w najbardziej prestiżowych salach koncertowych i klubach na świecie, a płyty ukazują się nakładem słynnej monachijskiej wytwórni ECM Records.
foto: Jacek Poremba
Urodził się 11 lipca 1942 r. w Rzeszowie.
Dzieciństwo i młodość spędził w Krakowie - mieście, w którym objawił się jako artysta.
Edukację muzyczną rozpoczął w szkole podstawowej od nauki gry fortepianie i skrzypcach, a zakończył dyplomem Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie w klasie trąbki. Pierwsze profesjonalne kroki stawiał pod koniec lat 50. na jazzowej scenie Krakowa.
W 1962 r. z kontrabasistą Jackiem Ostaszewskim, pianistą Adamem Makowiczem i perkusistą Wiktorem Perelmuterem założyli zespół Jazz Darings, uznawany za jedną z pierwszych formacji free jazzowych w Europie.
Rok później trębacza zaprosił do współpracy pianista i kompozytor Krzysztof Komeda.
Stańko grał w jego zespołach przez cztery lata, biorąc udział w nagraniu arcydzieła europejskiego jazzu - płyty ‘’Astigmatic’’.
W 1968 r. założył własny zespół: najpierw Kwartet, a ostatecznie Kwintet z Januszem Stefańskim na perkusji, Bronisławem Suchankiem na kontrabasie, Januszem Muniak na saksofonie tenorowym oraz Zbigniewem Seifertem na saksofonie altowym, który ten w niedługim czasie zamieni na skrzypce.
Twórczość swojego Kwintetu dzielił na trzy okresy:
Pierwszy wiązał się z komponowaniem i wykonywaniem muzyki, jaka znalazła się na debiucie wydawniczym "Music for K".
Etap drugi to "muzyka drewniana": okres free jazzowy, skupiony na brzmieniowych poszukiwaniach i testowaniu muzycznych form.
Trzeci, końcowy etap wiąże się z powstaniem kultowego - na poły elektrycznego - albumu "Purple Sun".
Na początku lat 70. występował jako solista w awangardowej Globe Unity Orchestra Alexandra von Schlippenbacha, a jego pozycję w czołówce europejskiego jazzu potwierdziły kolejne autorskie projekty: Unit z Adamem Makowiczem oraz kwartet prowadzony z fińskim perkusistą Edwardem Vesalą.
W 1975 r. rozpoczął współpracę z wytwórnią ECM Records. Wydany wówczas album „Balladyna” stał się sensacją po obu stronach Atlantyku.
W latach 80. był członkiem orkiestr Cecila Taylora, a w Polsce prowadził zespoły C.O.C.X. i Freelectronic, do których wprowadzał elementy muzyki latynoskiej, reggae, pop, rocka, elektroniki, a nawet rapu.
Lata 90. to wielki powrót na jazzową scenę Europy i początek światowej popularności.
Tomasz Stańko wznowił współpracę z wytwórnią ECM Records. Nowy kwartet z Bobo Stensonem, Andersem Jorminem i Tony'm Oxley’em został okrzyknięty w Europie jednym z najlepszych zespołów jazzowych dekady.
Wydany w 1997 r. album „Litania” z muzyką Krzysztofa Komedy stał się światowym bestsellerem.
Na przełomie wieków dzięki płytom „Soul of Things”, „Suspended Night” i "Lontano" nagranym na czele polskiego kwartetu umocnił swoją pozycję na rynku amerykańskim.
W 2002 r. został pierwszym laureatem Europejskiej Nagrody Jazzowej przyznawanej w Wiedniu.
W 2004 r. został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Jako lider wydał ponad 40 albumów. Stworzył również muzykę do wielu filmów i spektakli teatralnych.
Przez dekady zwyciężał w dorocznych ankietach czytelników magazynu "Jazz Forum" (jako lider, trębacz i kompozytor).
Przez wiele lat regularnie plasował się w pierwszej dziesiątce trębaczy dorocznej ankiety amerykańskiego magazynu magazynu „DownBeat”. Pismo uhonorowało go również jako kompozytora.
Zdobył cztery Fryderyki, nagrody polskiego przemysłu muzycznego (za albumy "Litania", "From the Green Hill", "Soul of Things" i "Dark Eyes").
Niemal wszystkie jego albumy wydane przez ECM Records zdobyły w Polsce status Złotej Płyty, a większość z nich była notowana na liście jazzowych bestsellerów amerykańskiego magazynu "Billboard".
Od 2003 r. był dyrektorem artystycznym festiwalu Jazzowa Jesień w Bielsku-Białej, na który zapraszał najwyżej przez siebie cenionych artystów z całego świata - często tych, którzy, tak jak on, nagrywali swoje płyty dla ECM Records.
Od 2008 r. dzielił życie między Warszawę i Nowy Jork. W swoim mieszkaniu na Manhattanie skomponował muzykę na płytę “Dark Eyes”, nagraną w 2009 r. ze skandynawskim Kwintetem. Koncertował też z artystami mieszkającymi w Nowym Jorku: Lee Konitzem i Craigiem Tabornem.
W 2010 r. ukazała się bestsellerowa autobiografia „Desperado” spisana przez Roberta Księżyka.
w 2011 r. roku prezydent Polski odznaczył go Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.
Instytut Smithsona - największy w USA kompleks muzeów i ośrodków edukacyjno-badawczych - wydał sześciopłytową kompilację “Jazz: The Smithsonian Anthology”, którą zamyka utwór “Suspended Night - Variation VIII”.
W 2013 r. ukazał się podwójny album "Wisława", nagrany przez nowy zespół Tomasza Stańko: New York Quartet. Nowe kompozycje były zainspirowane poezją Wisławy Szymborskiej, polskiej poetki i laureatki Nagrody Nobla.
W 2014 r. jako kreator kultury został wyróżniony Paszportem "Polityki" .
Paryska l’Académie du Jazz przyznała mu nagrodę Europejskiego Muzyka Roku (Prix du Musicien Européen).
Honorową nagrodą wyróżniło go Stowarzyszenie Dziennikarzy Muzycznych z Niemiec, Austrii i Szwajcarii (Preis der deutschen Schallplattenkritik).
Na zaproszenie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie skomponował i nagrał suitę jazzową, wykonaną premierowo podczas ceremonii otwarcia wystawy stałej.
W 2017 r. - cztery lata po płycie “Wisława” - ukazało się się kolejne mistrzowskie nagranie nowojorskiego Kwartetu. “December Avenue” to ostatnia studyjna płyta artysty.
W drugiej dekadzie XXI w. cieszył się statusem legendy jazzu, zachowując pełnię sił twórczych i pozostając na szczycie artystycznej hierarchii.
Wiosną 2018 r. dowiedział się, że choruje na raka płuc w późnym stadium. Wcześniej zdążył zagrać krótką trasę koncertową ze swoim europejskim zespołem, koncert w Narodowym Forum Muzyki we Wrocławiu z symfonicznymi aranżacjami swoich kompozycji oraz podczas Gali Stulecia Stowarzyszenia Autorów ZAiKS, która okazała się jego ostatnim występem.
Zmarł 29 lipca 2018 r. w Warszawie, krótko po swoich 76. urodzinach.
